Crita Rakyat Legendha

 

Crita Rakyat Legendha

Dening Eko Hastuti

 

Crita Rakyat Legendha

Crita Rakyat utawa dongeng iku minangka salah sijine wujud kasusastran Jawa kang sumebar kanthi lisan. Jinise ana 5 yaiku fabel, legenda, mite/mitos, sage, lan farabel. Ing kelas 8 semester 1, wulangan basa Jawa ngrembug bab legenda. Yaiku dongeng kang nyritakake asal-usule/dumadine salah sijine papan/panggonan. Dongeng iku ngemot bab piwulang becik kanggo ndhapuk kapribadhen luhur. Mula siswa kudu padha sengkut lan gumregut anggone nyinau. Supaya siswa padha nuladha watak utama saka para paraga ing sajroning crita, kayata nduweni tepa slira, lembah manah, grapyak gelem sapa aruh karo sapa wae, duwe kawicaksanan urip, lan sapanunggalane. Dongeng iku kalebu kabudayan kang ngrembaka ing madyaning bebrayan agung, senajan asipat fiksi nanging dipercaya anane.

Crita Rakyat utawa dongeng kuwi sumbere ora cetha amarga mung asipat lisan. Olehe ngrembaka kanthi gethok tular wiwit jamane leluhur biyen. Mula bener lan lupute ora perlu dadi geseh rembug, malah ndadekake anane variasi menawa dongeng mau isih sumebar ing madyane bebrayan agung. Ing tlatah Jawa Tengah, akeh banget dongeng sing sumebar ing meh saindhenging papan. Iku bisa dadi kasugihane budaya utawa aset tumraping khazanah budaya ing laladan Jawa Tengah. Mula wigati dene dongeng kudu tetep dijaga, diuri-uri supaya lestari tekan tembe mburi. Umume dongeng banjur digathuk-gathukake karo adat, budaya, agama, sejarah, lan kapitayan kang ana ing masarakat sakiwa tengene.

Dongeng iku ora dimangerteni sapa sing nganggit mula banjur asipat anonim. Sumber iya ora cetha, dene bisa langgeng nganti seprene amarga dipercaya ngemot pitutur becik kanggo urip bebrayan ing madyaning masarakat. Dongeng saka tembung adoh lan ngaeng utawa aeng. Meh saben papan utawa panggonan duwe crita ngenani asal-usule utawa dumadine papan kasebut, yaiku sing arane legenda. Senajan kadhang kala critane kaanggep mokal, ngayawara, lan ora klebu ing nalar, nanging tetep migunani kanggo ndhapuk watak kang utama. Sabanjure watak utama mau bisa dadi nilai-nilai luhur kang bisa dituladha dening para siswa lan sapa wae sing maca/ngrungokake dongeng kasebut. Dene watake paraga kanga la bisa dadi pepiling amrih ora padha nduweni watak kang kaya mangkono. Supaya uripe mulya lan ora ketula-tula.

Supaya para siswa bisa mangerteni legenda, kudu gelem nyemak/maca teks legenda kang dadi materi wulangan. Siswa uga cumawis buku kanggo nulis bab sing wigati, nyathet tembung-tembung angel, mangerteni tegese tembung angel mau, lan paham pokok-pokok isine, sarta bisa njupuk amanate. Tuladha legendha ing antarane, “Dumadine Kutha Wonosobo”, “Kawah Si Kidang ing Dieng”, “Dumadine Bledug Kuwu”, “Asal-Usule Rawa Pening”, “Dumadine Kutha Salatiga”, lan liya-liyane.

Perangane dongeng legendha umume dumadi saka:

1.      Tema (undherane gagasan sing dadi punjere crita)

2.      Paraga lan watake (paraga lan watake sing ana sing sajroning dongeng kang bisa nggambarake watak wantune manungsa)

3.      Alur/plot (dalane crita kang kaperang ana alur maju, mundur, lan campuran)

4.      Latar/setting (papan, wektu, lan swasanane crita)

5.      Sudut pandang (carane panulis/pengarang nggambarake lakune crita, minangka wong kapisan, kapindho, apa katelu). Cethane, ing crita kasebut panulis minangka paraga utama, paraga kapindho utawa mung nyritakake wae, kabeh paragane wong liya.

6.      Amanat (pitutur luhur kang kinandhut ing sajroning crita, bisa kanggo tuladha/pepilih amrih wong urip iku tumindake becik lan ninggal watak kang ala.

Tuladha irah-irahan utawa judul legendha ing laladan Jawa Tengah:

1.      Asal-Usule Desa Nglimut Kendal

2.      Kutha Tegal

3.      Dumadine Kutha Magelang

4.      Dumadine Candhi Rara Jonggrang

5.      Tlaga Menjer

6.      Asal-Usule Kutha Semarang

7.      Rawa Pening

8.      Asal-Usule Kutha Demak

9.      Asal-Usule Kutha Wonosobo

10.   Mula Bukane Tlaga Warna

Piwulang kang kerep kinandhut ing dongeng legendha, ing antarane amrih siswa nduweni watak kang:

1.      Lembah manah utawa andhap asor, ora gumedhe/umuk/adigang adigung adiguna

2.      Tepa slira marang sapa wae, tansah ngajeni, grapyak semanak, lan duweni rasa rumaket

3.      Gemi setiti lan ngati-ati ing mangsa kapan wae, lan ing ngendi wae

4.      Aja seneng goroh, dadia wong kang jujur utawa seneng apus-apus

5.      Ngajeni marang wong sepuh mligine marang wong tuwa, guru, sedulur tuwa, lan sapa wae sing pantes diurmati.

6.      Rukun marang sedulur, tangga, kanca, aja seneng gawe cecongkrahan marahi ora tentrem uripe.

7.      Aja gampang daksiya nalika nduweni kaluwihan drajat/pangkat/bandha/rupa, amarga kabeh kuwi mung titipan kang kagungan Gusti Allah.

8.      Ing kahanan apa wae, dadi wong kang nduweni rasa syukur marang nikmat lan berkahe Gusti Kang Maha Agung.

9.      Dadia wong kang tansah gumregut ngadhepi prakara apa wae, aja gampang nglokro.

10.   Senenga tetulung marang sapa wae, aja nganti pilih sih, awit drajade manungsa iku sejatine padha ing ngarepe Gusti Kang Maha Mirah.

Para siswa, ayo padha gumregut lan sengkut anggone nyinau basa Jawa mligine dongeng legendha. Supaya bisa methik watake paraga dadi patulandhan anggone mangun watak kang utama. Judul-judul legendha akeh sumebar ing buku-buku crita rakyat, buku paket pembelajaran, ing media cetak (kalawarti), utawa media online. Carane methik pituture kanthi maca teks, mangerteni isine, pokok-pokok isi, lan amanate yang katulis kanthi gegla utawa sinandi.